اين دفتر دومين بخش جلد دوم تاملي درباره ايران است كه دفتر نخست آن پيش‌تر با عنوان فرعي مكتب تبريز و مباني تجددخواهي انتشار پيدا كرده بود. در اين بخش نيز توجه ويژه‌اي به آشكار شدن نشانه‌هاي بحران در نظام خودكامه، تكوين نطفه آگاهي ملي و تاريخ پديدار شدن مفاهيم نوآيين و تحول آن‌ها داشته و كوشيده‌ام اين وجه مهم از تاريخ معاصر ايران را كه با اصلاحات عباس ميرزا در دارالسلطنه تبريز آغاز شده بود، دنبال كنم. در دفتر نخست اين جلد به معنايي كه من از مكتب تبريز مراد مي‌كنم، اشاره كرده‌ام.