این دفتر دومین بخش جلد دوم تاملی درباره ایران است که دفتر نخست آن پیش‌تر با عنوان فرعی مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی انتشار پیدا کرده بود. در این بخش نیز توجه ویژه‌ای به آشکار شدن نشانه‌های بحران در نظام خودکامه، تکوین نطفه آگاهی ملی و تاریخ پدیدار شدن مفاهیم نوآیین و تحول آن‌ها داشته و کوشیده‌ام این وجه مهم از تاریخ معاصر ایران را که با اصلاحات عباس میرزا در دارالسلطنه تبریز آغاز شده بود، دنبال کنم. در دفتر نخست این جلد به معنایی که من از مکتب تبریز مراد می‌کنم، اشاره کرده‌ام.